DÜNYA’DAKİ BELLİ BAŞLI TİCARİ BLOKLAR
1)- AVRUPA BİRLİĞİ (AB):
AB, Dünya’nın en ileri entegrasyon düzeyine sahip Blok’u olup oluşum tarihi itibarıyla mevcut ekonomik blokların ilklerindendir.
Halihazırda, AB’ne tam üye durumunda olan 27 ülke bulunmaktadır. Bunlar Almanya, Avusturya, Belçika, Çek Cumhuriyeti, Danimarka, Estonya, Finlandiya, Fransa, Kıbrıs, Hollanda, İngiltere, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, Letonya, Litvanya, Lüksemburg, Macaristan, Malta, Polonya, Portekiz, Slovakya, Slovenya, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya’dır.
Başlangıçta AB, kurulduğu yıllardaki adıyla Avrupa Ekonomik Topluluğu (AET), öncelikle Almanya, Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Fransa ve İtalya olmak üzere 6 ülkeden kurulmuştur. Daha sonra, 1973 yılında Danimarka, İrlanda ve İngiltere, 1981 yılında Yunanistan, 1986 yılında İspanya ve Portekiz ve 1995 yılında Finlandiya, İsveç ve Avusturya Topluluğa katılmışlardır.
Bugünkü AB’nin temelleri, 18 Nisan 1951 yılında yukarıda adı geçen altı kurucu ülke arasında imzalanan Paris Anlaşması ile atılmıştır. Paris Anlaşması, bugünkü AB’nin başlangıcını teşkil eden Avrupa Kömür ve Çelik Topluluğu’nu (AKÇT) kuran anlaşmadır.
AKÇT’ni kuran 6 ülke, sınırlı bir alanda başladıkları bütünleşme çabalarını siyasi boyuta taşıyabilmek girişimlerini sürdürmüşler, ancak siyasi bütünleşme için öncelikle ekonomik yönden bütünleşmenin gerekliliği ortaya çıkınca, 25 Mart 1957’de imzalanan Roma Anlaşması ile EURATOM ve AET kurulmuştur.
EURATOM Anlaşması’nın amacı, atom enerjisinin barışçı amaçlar içinde kullanılmasının sağlanmasıdır.
AET’nin kurucu anlaşması olan Roma Anlaşması bugünkü AB’nin temel anlaşması niteliğindedir ve bu Anlaşma’da temel hedefler ve hedeflere ulaşılabilmesi için kullanılacak araçlar aşağıdaki gibi belirlenmiştir:
Topluluğun temel hedef ve görevleri;
- Ortak Avrupa Pazarı kurmak,
- Üye ülkelerin ekonomi politikalarını yakınlaştırmak,
- Üye ülkeler arasındaki ilişkilerin ve yaşam düzeylerinin dengeli ve devamlı gelişmesini sağlamaktır.
- Hedeflere ulaşabilmek için;
- Üye ülkelerarası ticareti vergi ve resimlerden arındırmak, miktar kısıtlamalarını kaldırmak, ortak bir OGT tesis etmek ve üretim faktörlerinin serbest dolaşımını sağlamak,
- Tarım alanında ortak bir politika belirlemek,
- Ortak pazarda serbest rekabet ortamı yaratmak,
- Ulusal mevzuatların uyumunu sağlamak,
- Bir Avrupa Yatırım Bankası kurmaktır.
Topluluk, söz konusu hedeflere ulaşabilmek ve entegrasyon ilişkilerini daha ileri safhalara götürebilmek amacıyla, AET Kurucu Anlaşması’nda (Roma Anlaşması) bazı değişikliklere gitmek zorunda kalmıştır.
1) Tek Avrupa Senedi ile yapılan değişiklikler: Roma Anlaşması, 1 temmuz 1987 tarihli Tek Avrupa Senedi (TAS) ile önemli değişikliklere uğramıştır. TAS ile “Tek Pazar” kurulmuştur. Yapılan değişiklikler de Avrupa Parlementosu’nun yetkilerinin artırılması ve Tek Pazar’ın gerçekleştirilmesinin önündeki engellerin kaldırılmasıyla ilgilidir. TAS ile Oratak Pazar hedefi yeniden tanımlanmış ve Topluluğun daha ilere ekonomik entegrasyon ile siyasi ve sosyal bütünleşme alanlarında Topluluk politikaları oluşturulması öngörülmüştür. TAS’dan sonra AET (Avrupa Ekonomik Topluluğu), AT’na (Avrupa Topluluğu) dönüşmüştür.
2) Maastricht Anlaşması (Avrupa Birliği Anlaşması) ile yapılan değişiklikler: 7 Kasım 1993 tarihinde yürürlüğe giren Maastricht Anlaşması ile biri siyasi birlik diğeri ekonomik birliğe ilişkin olmak üzere iki başlık altında ele alınabilecek yeni düzenlemeler ile Roma Anlaşması’na önemli değişiklikler getirilmiştir.
Siyasi birlikle ilgili olarak, Birlik üyelerinin ortak dış politika ve savunma politikaları hususunda ortak faaliyetlerini sürdürebilecekleri ve çoğunluk kararı ile bunları uygulamaya koyabilecekleri kararı alınmıştır. Siyasi birlik alanında diğer bir değişiklik Avrupa Parlementosu’nun yetkililerinin artırılmasıdır. Bazı alanlarda Avrupa Parlamentosu’na veto yetkisi verilmiştir.
Maastricht Anlaşması ile, ekonomik ve parasal birliğe geçiş için üç aşama belirlenmiştir. Birinci aşamada, üye ülkelerin tümü Avrupa Para Sistemi (APS) kur mekanizmasına dahil olacaktır. İlk aşama, 1 Temmuz 1990-31 Aralık 1993 tarihleri arası olarak belirlenmiştir. 1.1.1994 tarihinde başlayan ikinci aşamada bir Avrupa Para Enstitüsü kurulması ve parasal birliğin tamamlanması ile birlikte bu kurumun Avrupa Merkez Bankası’na dönüşerek özerk bir şekilde Topluluk para politikasını yönlendirmesi öngörülmektedir. En erken 1 Ocak 1997, en geç 1 Ocak 1999’da geçilmesi öngörülen üçüncü aşama Tek Para’ya geçiş aşamasıdır.
Maastricht Anlaşması ile Avrupa Topluluğu (AT), Avrupa Birliği(AB)’ne dönüşmüştür.
3)- Amsterdam Anlaşması ile yapılan değişiklikler:
Haziran 1997’de kabuledilen Amsterdam Anlaşması ile de aşağıdaki değişiklikler yapılmıştır:
- Bir hürriyet, güvenlik ve adalet alanının yaratılması: Özgürlük, demokrasi ve hukukun üstünlüğü Antlaşmalara eklenmiş, ayrımcılık yapmama hususunda taahhütler verilmiş, beş yıllık bir süre içinde kişilerin serbest dolaşımının sağlanması kararlaştırılmış, Schengen Anlaşması Topluluk mevzuatına dahil edilmiş, adalet ve içişlerinde işbirliği güçlendirilmiştir.
- Birlik ve vatandaş kavramları: Anlaşma’ya istihdam bölümü eklenmiş, Sosyal Protokol Topluluk mevzuatının bir parçası haline getirilmiş, çevre konusu AB’nin amaçları arasına dahil edilmiş, kamu sağlığı ve tüketicinin korunması alanındaki hükümler güçlendirilmiş, taklit mal ticareti ile mücadelede işbirliği güçlendirilmiş, AB kurumlarının çalışmasında şeffalık ilkesi kabuledilmiştir.
- Etkin ve uyumlu bir dış politika alanında işbirliği benimsenmiştir.
- Yasama prosedürü basitleştirilmiş, ortak karar alma yönteminin uygulama alanı genişletilerek Avrupa Parlamentosu’nun yetkileri artırılmıştır.
2 ) -AVRUPA SERBEST TİCARET BİRLİĞİ (EFTA):
EFTA(European Free Trade Area)) İngiltere, Avusturya, İsveç, Danimarka, İsviçre, Norveç ve Portekiz arasında 4 Ocak 1960 tarihinde imzalanıp 3 Mayıs 1960 tarihinde yürürlüğe giren Stockholm Anlaşma’sı ile oluşturulmuştur. Birliğe, 1970 yılında İzlanda, 1986 yılında da Finlandiya tam üye olmuşlardır.
Bununla birlikte, Danimarka ve İngiltere 1972 yılında, Portekiz 1985 yılında, Avusturya, İsveç ve Finlandiye 1995 yılında EFTA’dan ayrılarak AT’na katılmışlardur. Halihazırda, EFTA’nın İsviçre, Liechtenstein, İzlanda ve Norveç olarak dört üyesi bulunmaktadır.
EFTA’nın hedefi, üye ülkeler arası ticarette mevcut gümrük vergisi, eş etkili vergiler ve miktar kısıtlamalarının kaldırılması suretiyle ticaretin serbestleştirilmesi; üye ülkelerin yaşam düzeylerinin yükseltilmesi; tam istihdamın sağlanması; üretim ve ticaretin geliştirilmesine katkıda bulunma; kaynakların etkin kullanımı ve rekabet edebilirliliğin artırılması ve bölge içi ticaretin önündeki engellerin kaldırılmasıdır. EFTA’nın diğer bir hedefi ise bütün Avrupa ülkelerini kapsayan bir ortak pazarın kurulmasıdır.
3) AVRUPA EKONOMİK ALANI (AEA):
AEA’nın temeli, AT ve EFTA ticari blokları arasında ticari ilişkilerin güçlendirilmesi amacıyla 1972 yılında serbest ticaret anlaşması imzalanarak atılmıştır. Sözkonusu serbest ticaret anlaşması kapsamında, iki blok arasındaki ticarette gümrük vergileri 1997 yılından başlamak üzere sıfırlanmıştır. İleriki yıllarda, iki ticari blok arasında serbest ticaret anlaşması kapsamında yürütülen yakınlaşma daha ileriye götürülmek istenmiş ve 2 Mayıs 1992’de AEA Anlaşması izalanmıştır.
AEA Anlaşması’nın hedefi, ortak kurallara ve eşit rekabet koşullarına dayanan ve anlaşmanın uygulamaya konması için gerekli olan hukuki olanaklara sahip ve eşitlik, karşılıklılık; avantajlarda, haklarda ve yükümlülüklerde taraflararasında genel denge unsurlarına dayanan dinamik ve homojen bir Topluluk yaratmaktır. Kısacası AEA, Anlaşması’nın amacı, 19 Batı Avrupa ülkesi arasında bir “Tek Pazar” oluşturmak ve bu ülkeler arasındaki ticareti artırmaktır.
AEA Anlaşması ekonomik işbirliğinin ötesine geçmiştir. Kişilerin malların, sermayenin ve malların ve hizmetlerin serbest dolaşımı; ekonımi dışındaki alanlarda (Araştırma-Geliştirme, eğitim, tüketicilerin korunması, sosyal politikalar) işbirliği (yan ve yatay politikalar), ortak kuralların işleyişini ve EFTA ülkelerinin gelecekteki AEA mevzuatını etkilemesini garanti edecek bir hukuk sistemi ile çerçevesi çizilen AEA, bir cümle ile serbest ticaretin, gümrük birliği olmaksızın geliştirilmesi olarak nitelendirilebilir.
Anlaşma’nın kapsamı aşağıdaki ana başlıklarda özetlenmiştir:
Malların Serbest Dolaşımı: AEA Anlaşması ile malların serbest dolaşımı konusunda 1972 ve 1973 yıllarında imzalanan Serbest Ticaret Anlaşması sonrasında, dış ticaret üzerinde geriye kalan engellerin kaldırılması hedeflenmiş ve Anlaşma ile malların üretim ve pazarlama aşamalarında, AEA dahilinde yeralan ülkelerde ayrımcı uygulamaya tabi tutulmasını sağlayacak bir rekabet düzeni yaratılmıştır.
Gümrük Alanında İşbirliği: AEA dahilinde sınır kontrolleri korunacak, ancak formaliteler ve kontroller basitleştirilecektir.
Kamu Alımları: Bu alandaki Topluluk mevzuatının EFTA için de geçerli olması kararlaştırılmıştır.Bu çerçevede, kapsanan piyasalar ise enerji, su, ulaşım ve telekominikasyondur.
AKÇT Ürünleri: Anlaşma ile, ikili anlaşmalar uyarınca yürürlükte olan hükümler sözkonusu edilmeksizin bu sektörde mevcut olan tüm miktar kısıtlamaları, gümrük vergisi ve ticaretteki diğer idari veya teknik engellerin kaldırılması kararlaştırılmıştır.
Kişilerin Serbest Dolaşımı: Bu alanda EFTA ülkeleri, ilgili Topluluk mevzuatını kabul edeceklerdir.
Yan ve Yatay Politikalar: AT, Topluluk üyesi ülkeler ve EFTA ülkeleri arasındaki ilişkilerin genişletilmesi ve güçlendirilmesi, bir taraftan işletmelerin rekabet durumunu etkileyebilecek ve 4 serbestinin oluşturulmasıyla doğrudan ilgili olan alanları (yatay politikalar, sosyal politika, tüketicinin korunması, çevre istatistik ve işletme hukukunun bazı hususları) diğer taraftan, yan politikaları (AR-GE, bilgi hizmetleri, eğitim, mesleki eğitim, KOBİ, turizm, sivil koruma) kapsamaktadır.
Ayrıca Anlaşma kapsamında, standartların uyumlulaştırılması, ticarette korumacı engellerin kaldırılması, enerji, fikri mülkiyet, işlenmiş tarım ürünleri, diplomaların karşılıklı olarak tanınması, sosyal güvenlik, hizmetlerin serbest dolaşımı, telekominikasyon ulaştırma, sermayenin serbest dolaşımı, sosyal politika uyuşmazlıkların giderilmesi v.b alanlarda düzenlemeler yapılmıştır.
4) KUZEY AMERİKA SERBEST TİCARET ANLAŞMASI (NAFTA):
NAFTA (North American Free Trade Agreement) ABD, Kanada ve Meksika arasında Ağustos 1992’de imzalanmış ve 1 Ocak 1994 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
NAFTA Anlaşması uyarınca, Anlaşma’ya taraf ülkeler arasında gümrük vergilerinin, bazı mallarda hemen, bazı mallarda 5 veya 10 yıllık bir geçiş dönemi sonunda, hassas mallarda ise 15 yıllık bir geçiş dönemi sonunda sıfırlanması öngörülmüştür.
Anlaşma kapsamında tekstil ve konfeksiyon, otomotiv sanayii, enerji, petro kimya ve tarım ürünleri, anti damping ve telafi edici vergi uygulamaları, fikri mülkiyet hakları, ulaştırma ve haberleşme, çevre ve işçi sorunları, mali konular ve yatırımlar vb. Hususlara ilişkin düzenlemeler de yeralmaktadır.
5) LATİN AMERİKA ENTEGRASYON TOPLULUĞU(LAIA):
LAIA (Latin American Integration Association), 1960 yılında kurulmuş olan LAFTA’nın yerini alarak 1980 yılında kurulmuştur. Üye ülkeler Arjantin, Bolivya, Brezilya, Şili, Kolombiya, Ekvador, Meksika, Paraguay, Peru, Uruguay ve Venezuella’dır. Topluluğun hedefi olarak iç ticaret ve entegrasyon yoluyla ekonomik işbirliği ve kalkınmanın artırılmasıdır. Hedefin gerçekleştirilmesi için bölgesel tarife tercihleri uygulanması, ikili tarife tercihleri uygulanması, ticaretin geliştirilmesi, kliring ve kredi düzeni oluşturulması öngörülmüştür. Bu çerçevede Topluluk üyesi ülkeler arasında çok sayıda ikili ticaret anlaşması gerçekleştirilmiş, tarife tercihleri yoluyla bölgesel ticaretin serbestleştirilmesi doğrultusunda adımlar atılmıştır.
6) GÜNEY AMERİKA ÜLKELERİ ORTAK PAZARI (MERCOSUR):
MERCOSUR (Common Market for the Southern Cone of America), 1991 yılında Arjantin, Brezilya, Paraguay ve Uruguay arasında kurulmuştur. Şili’de daha sonra ortak üye olarak katılmıştır. Sözkonusu entegrasyonun hedefi ekonomik kalkınmayı hızlandırmak olarak tanımlanmıştır. Amacı gerçekleştirebilmek için, üye ülkeler arası ticaretin serbestleştirilmesi, ekonomi ve diğer politikaların koordinasyonu ve üretim faktörlerinin serbest dolaşımı öngörülmüştür.
Anlaşma kapsamında 1991 yılında başlayan ve 1994 yılında sona erecek olan sekiz eşit aşamada tarifelerin kademeli ve otomatik olarak kaldırılması öngörülmüştür. Tarife dışı engeller de aynı tarih itibarıyla kaldırılacaktır. Üye ülkeler ortak dış tarifenin oluşturulmasına çalışacaklardır. Ancak ortak tarifenin uygulanmasına yönelik bir takvim Anlaşma’da yeralmamaktadır. Anlaşma kapsamında uyuşmazlıkların çözümü amacıyla bir Bakanlar Konseyi oluşturulmuştur.
Son olarak, VII. MERCOSUR zirvesi sonrasında imzalanan ve 1.1.1995’de yürürlğe giren MERCOSUR Anlaşması ile aşağıdaki kararlar alınmıştır:
- Ortak Dış Tarife: Yaklaşık olarak 9000 kalem malın %85’ini kapsayan ortak dış tarife normları kabuledilmiştir. Ortak dış tarife %0 ile %20 arasında değişmektedir.
- Gümrük Kodu: 186 maddeden oluşan Gümrük Kodu, yolcu beraberi bagajlardan, gümrüklerdeki sevkiyat ve değer tespit usulleri gibi konuları kapsamaktadır.
- Otomotiv Sektörü: Üye ülkelerde araç ve yedek parçasının serbest ticaretine ilişkin bir çerçeve kabul edilmiştir.
Ayrıca sözkonusu zirve sonucunda üye ülke Devlet Başkanları tarafından kabul edilen Ouro Preto Protokolü ile MERCOSUR’ün kurumsal yapısını oluşturmak üzere bir Ortak Pazar Konseyi, Ortak Pazar Grubu, MERCOSUR Ticaret Komisyonu, Ortak Pazar Parlamento Komisyonu, Ekonomik ve Sosyal Danışma Konseyi ve İdari Sekreterya kurulmuştur.
7) GÜNEY DOĞU ASYA ÜLKELERİ TOPLULUĞU (ASEAN)
ASEAN (Association of South-East Asian Nations) 1969 yılında Brunei, Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayland arasında kurulmuştur. Birliğin hedefleri ekonomik, sosyal ve kültürel gelişmenin desteklenmesi; bölgesel barışın ve güvenliğin artırılması; karşılıklı çıkarların bulunduğu alanlarda işbirliği ve ticaretin yaygınlaştırılmasıdır. Hedeflerin gerçekleştirilebilmesi için seçilmiş bazı alanlarda tercihli ticaret anlaşmaları; sanayi projeleri, sanayide ortak girişimler yoluyla sanayi alanında işbirliği ve bölge dışı ülkelerle diyalog gibi araçlara başvurulması öngörülmüştür.
ASEAN’ın kurulmasından 10 yıl sonra 1976 yılında, Bali Zirvesi’nde ASEAN Anlaşması imzalanabilmiştir. Sözkonusu Anlaşma’da bölgesel işbirliği için dört temel alan tespit edilmiştir:
- Temel Mallar: Özellikle gıda ve enerji alanında üye ülkeler birbirlerinin piyasalarına serbestçe girme konusunda anlaşmışlardır.
- Endüstriyel Kalkınma: Üye ülkeler büyük ölçekli bölgesel sanayi projeleri gerçekleştireceklerdir. Sözkonusu projeler özellikle, bölgenin temel gereksinimlerine cevap verecek nitelikte olacaktır.
- Ticaret: Üye ülkeler, tercihli anlaşmalar ve bölge dışı piyasalara geniş ölçüde giriş sağlamak suretiyle ASEAN içi ticareti artırma çabasında olacaklardır.
- Ekonomik Konular: Birlik kapsamında 1976 yılında petrokimya, kimyasal gübre, çelik, soda, gazete kağıdı ve lastik alanlarında faaliyet gösterecek büyük tesislerin oluşturulması için işbirliği kararı alınmıştır.
1991 yılında ASEAN ülkeleri arasında imzalanan Anlaşma ile 2008 yılında gümrük vergilerinin tümüyle sıfırlanarak ASEAN Serbest Ticaret Alanı (ASEAN Free Trade Area -AFTA) oluşturulması öngörülmüştür.
8) ASYA PASİFİK EKONOMİK İŞBİRLİĞİ FORUMU (APEC):
APEC (Asia-Pacific Economic Corporation Forum) Kasım 1994’de yapılan zirve sonucunda üye ülkeler arasında ticaretin ve yatırımların serbestleştirilmesi öngörülmüştür. Deklarasyon şeklinde alınan kararlar çerçevesinde sözkonusu serbestleşme Forumun gelişmiş üye ülkelerince 2010 yılında, gelişmekte olan üye ülkelerince 2020 yılında gerçekleştirilecektir. APEC üyesi ülkeler Brunei, Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur, Tayland, Avusturalya, Yeni Zellanda, Kanada, Meksika, ABD, Şili, Çin, Hong Kong, Japonya, G. Kore, Papau Yeni Gine ve Tayvan’dır. Forum kurulmuş olmakla beraber bir APEC Anlaşması henüz mevcut değildir.
9) KARADENİZ EKONOMİK İŞBİRLİĞİ (KEİ):
KEİ (Black Sea Economic Corporation) 1992 yılında imzalanan bir Deklarasyon’la kurulmuştur. Üyeleri Türkiye, Arnavutluk, Ermenistan, Azerbaycan, Bulgaristan, Gürcistan, Yunanistan, Moldova, Romanya, Rusya ve Ukrayna’dır. KEİ’nin hedefi üye ülkeler arasında ticari ve ekonomik ilişkilerin geliştirilmesidir. Ayrıca, malların, sermayenin ve kişilerin serbest dolaşımı da belirlenen hedefler arasındadır.
10 ) EKONOMİK İŞBİRLİĞİ TEŞKİLATI (ECO):
ECO, 1991 yılında Pakistan, İran ve Türkiye arasında kurulmuş ve daha sonra Eski SSCB’den bağımsızlıklarını kazanan Azerbaycan, Türkmenistan, Kırgızistan, Kazakistan, Özbekistan, Tacikistan ile Afganistan da işbirliğine katılmışlardır. ECO’nun hedefi ticaret, sanayi, telekominikasyon, ulaşım, enerji, turizm ve teknoloji alanlarında işbirliğinin geliştirilmesidir.